Alþjóðlegir straumar um landbúnaðinn
Morgunblaðið, föstudagur 14. maí 2021.
Fyrir rúmri viku kynnti Kristján Þór Júlíusson, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, hvernig hann ætlaði að haga vinnu á grundvelli umræðuskjals um landbúnað á 21. öld sem ber heitið Ræktum Ísland! og við Hlédís H. Sveinsdóttir, ráðgjafi og verkefnastjóri, unnum á liðnum vetri í umboði ráðherrans ásamt fulltrúum ráðuneytis hans, Sigurgeiri Þorgeirssyni, fyrrv. ráðuneytisstjóra, og Bryndísi Eiríksdóttur, sérfræðingi í ráðuneytinu.
Kristján Þór sagði að nú tæki við víðtækt samráð um skjalið. Það liggur á samráðsgátt Stjórnarráðsins. Efnt verður til 10 opinna funda um allt land í byrjun júní þar sem hlustað verður eftir viðhorfum fólks, hugmyndum og ábendingum. Víðtækt samráðið verður síðan nýtt við endanlega útfærslu landbúnaðarstefnu fyrir Ísland. Telur ráðherrann að „stærsta hagsmunamál íslensks landbúnaðar nú um stundir“ sé að móta greininni stefnu.
Vissulega er mikið í húfi að markmiðið um samþykkt landbúnaðarstefnu náist. Kristján Þór hefur beitt sér stig af stigi fyrir því í ráðherratíð sinni. Fyrir liggja skilagreinar frá þeim sem endurnýjað hafa búvörusamninga og sviðsmyndir unnar af KPMG. Var tekið mið af þeirri vinnu þegar við Hlédís fengum erindisbréf okkar 15. september 2020 með ósk um að við skiluðum tillögum 31. mars 2021. Það tókst eftir meðal annars 64 fundi með bændum, hagaðilum og sérfræðingum, að mestu um netið á Covid-tímum.
Eftir fyrstu fundina og lestur fjölda gagna varð niðurstaða okkar að vinna verkið með þrjár meginbreytur í huga og heyra álit viðmælenda okkar á því hvort þær væru skynsamlegar, litið til framtíðar. Breyturnar eru: landnýting, loftslag og leikni (ný tækni og þekking).
Fundirnir og samráðið efldi okkur í þeirri trú að við værum á réttri leið. Þessir þrír þættir setja því sterkan svip á 19 meginatriði sem eru dregin fram og rökstudd í skjalinu. Hver sem les textann sér hins vegar að hann mótast mjög af fjórðu meginbreytunni sem skýrðist æ betur eftir því sem leið að verklokum: alþjóðlegum straumum.
Mikilvægar skuldbindingar
Bændur gegna lykilhlutverki þegar litið er til margra þátt sem snerta alþjóðlegar skuldbindingar íslenskra stjórnvalda. Þar ber hæst markmið sem annars vegar hafa verið sett í loftslags- og umhverfismálum og hins vegar felast í alþjóðlegum og evrópskum viðskipta- og markaðssamningum.
Hér ber fyrst að nefna heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna frá árinu 2015 um sjálfbæra þróun. Markmiðin eru 17, þau taka til alls heimsins og ber ríkjum að ná þeim innan fimmtán ára eða fyrir 2030.
Í markmiðunum er meðal annars kveðið á um verndun, endurheimt og sjálfbæra nýtingu vistkerfa, sjálfbæra stjórn skóga, stöðvun jarðvegseyðingar, endurheimt landgæða, viðhald líffræðilegrar fjölbreytni, örugga og sjálfbæra orku á viðráðanlegu verði og að fæðuöryggi sé tryggt.
Að öllu þessu er vikið á einn eða annan hátt í umræðuskjali okkar enda er augljóst að þessi markmið nást ekki hér nema virkjaðir séu kraftar þeirra sem vinna að landbúnaði og þeim beint til þessarar áttar.
Sama blasir við í loftslagsmálum. Íslensk stjórnvöld hafa að þjóðarétti skuldbundið sig til að starfa innan regluverks sem miðar að því að ná markmiðum Parísarsamkomulagsins frá 12. desember 2015, stöðva aukningu á útblæstri gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu og halda hnattrænni hlýnun innan við 2°C. Eftirlitsstofnun EFTA, ESA, fylgist nú með framkvæmd Íslendinga á þessum skuldbindingum. Framkvæmdin krefst miðlægrar þátttöku bænda.
Eitt er að setja slík markmið og annað að vinna að þeim og ná mælanlegum árangri. Í loftslagsmálum er óhjákvæmilegt að styðjast við alþjóðlega viðurkennda staðla og vottun, annars verða ekki til verðmæti sem eru gjaldgeng á alþjóðamarkaði til kolefnisjöfnunar. Heimasmíðuð vottun dugar hvorki sem viðurkenning á árangri né til að verðleggja ávinning af bindingu kolefnis.
Aðild að öflugu alþjóðlegu vottunarkerfi stuðlar að verðmætum árangri og nýtist bændum við mat á framlagi þeirra.
Sameiginlegi markaðurinn
Í umræðuskjalinu er farið í saumana á áhrifum EES-aðildarinnar á íslenskan landbúnað, snýr það að framkvæmd á samningum um lækkun tolla og reglum um varnir gegn því að dýrasjúkdómar berist til landsins. Endanleg niðurstaða hefur ekki fengist í tollamálin. Ekki hefur enn tekist að tryggja hæfilegt jafnvægi milli innflutnings á landbúnaðarafurðum og tollkvóta. Íslenskir dýrastofnar njóta hins vegar sérstöðu og verndar.
Í árdaga Evrópusambandsins var búið þannig um hnúta að staðinn yrði vörður um hag franskra bænda en bíla mætti framleiða í V-Þýskalandi svo að dregin sé upp einföld mynd. Varðstaða um bændur og landbúnað hefur ávallt sett sterkan svip á stefnu ESB og framkvæmd hennar eins og sést til dæmis af því hve stór hluti útgjalda á sameiginlegum fjárlögum ESB rennur til stuðnings landbúnaði.
Í umræðuskjalinu er bent á að í sáttmála ESB um eigin starfshætti sé gert ráð fyrir að víkja megi frá samkeppnisreglum hvað varðar framleiðslu og viðskipti með landbúnaðarafurðir. Landbúnaðarstefnan hafi forgangsáhrif gagnvart samkeppnisreglum. Á sviði ESB-landbúnaðar er samkeppni ekki markmið í sjálfu sér heldur er hún tæki til að ná markmiðum landbúnaðarstefnunnar. Þá er lögð áhersla á mikilvægi samtaka framleiðenda til að ná þessum markmiðum enda er sterk hefð fyrir sameiginlegum framleiðslu- og sölusamtökum bænda í öllum Evrópulöndum.
Við bendum á að framkvæmd íslenskrar landbúnaðarstefnu ræðst í senn af starfsskilyrðum samkvæmt innlendri löggjöf og alþjóðlegum skuldbindingum. Ekki megi túlka alþjóðlegu skuldbindingarnar íslenskum bændum og framleiðendum í óhag eða hnykkja á þeim með séríslenskum skilyrðum. Á það bæði við um stórframleiðendur og smáframleiðendur.
Við vitnum til framleiðenda sem segja að regluverk um starfsemi þeirra hér sé strangara en í öðrum aðildarríkjum EES. Í skjalinu er ekki felldur neinn dómur um þetta atriði.
Það fellur vel að því sem segir í skjalinu Ræktum Ísland! að landbúnaðarráðherra hafi nú veitt leyfi til heimaslátrunar. Rétt eins og annars staðar í Evrópu þar sem er lögmætt og lögð áhersla á að efla heimaframleiðslu standa engar evrópskar markaðsreglur gegn því að sama sé gert hér á landi.
Hér á landi er svigrúm til að setja sérstök lög og reglur í samræmi við það sem talið er nauðsynlegt til að innlendur landbúnaður standi af sér ytri samkeppni enda sé með því stuðlað að bættri framleiðslu eða vörudreifingu, efldar tæknilegar og efnahagslegar framfarir og neytendum tryggð sanngjörn hlutdeild í þeim ávinningi sem hlýst.
Til að íslenskur landbúnaður dafni í nýju alþjóðlegu umhverfi er brýnt að alþingi samþykki reglur um samband íslenskra samkeppnislaga og landbúnaðarstefnu sem sé í samræmi við þarfir og aðstæður á hverjum tíma. Íslendingar lúta ekki sameiginlegri landbúnaðarstefnu Evrópusambandsins og þeir eiga ekki að búa eigin landbúnaði verri starfsskilyrði en ráða innan ESB.