Grillur dr. Ólínu
Morgunblaðsgrein, fimmtudag 12. nóvember 2020.
Í grein 29. október ræddi ég efni bókar dr. Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur. Hún skrifar grein í Morgunblaðið 5. nóvember og kallar mig skuggabaldur eða skoffín. Þannig svarar Ólína gagnrýnendum sínum. Hugarfarið er sérkennilegt. Tilgangurinn er að fæla menn frá öðru en lofi á bókina. Hún snýst um að dr. Ólína sé ekki metin að verðleikum.
Ég birti hluta af minnisblaði frá árinu 1975 um samtöl mín við Halldór Laxness. Þar er meðal annars vikið að útgáfu verka Halldórs í Bandaríkjunum og vitnað til orða hans sjálfs. Minnisblaðið er opinbert skjal í vörslu forsætisráðuneytisins.
Vegna þessa segir Ólína í grein sinni 5. nóvember:
„Eitt þeirra mála, sem í bók minni eru rakin, og varpar skýru ljósi á það sem við er að eiga, varðar Halldór Laxness. Frá því er sagt þegar Bjarni Benediktsson (faðir Björns) beitti sér með þeim hætti að bækur Laxness hættu að koma út í Bandaríkjunum. Í grein sinni skautar Björn Bjarnason í kringum þetta mál með undarlegum samtengingum og krókaleiðum, en sneiðir hjá hinni raunverulegu undirrót sem þó má lesa í bókinni (og raunar víðar, til dæmis í ævisögu Laxness eftir Halldór Guðmundsson (2004) og í nýlegum skrifum dr. Ingu Dóru Björnsdóttur mannfræðings).“
Að ég vitni í samtal mitt við Halldór Laxness verður að „undarlegum samtengingum og krókaleiðum“ hjá Ólínu og hún hallar sér að fólki sem styðst við frásagnir Williams Trimbles, sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi í lok fimmta áratugarins.
Frásögnum Trimbles var flaggað árið 2004 þegar Halldór Guðmundsson sendi ævisögu Laxness frá sér. Ekkert nýtt kemur fram um þetta mál í bók Ólínu enda er hún ófrumleg samantekt á gömlum ásökunum andstæðinga Sjálfstæðisflokksins – slitin plata.
Að halda því fram að faðir minn hafi beitt sér gegn útgáfu bóka Halldórs Laxness í Bandaríkjunum er ómaklegt. Þarna var um að ræða skatta- og gjaldeyrismál sem lauk með sektum eftir málaferli fyrir íslenskum dómstólum. Nú á tímum peningaþvættis og Panama-skjala þykja slíkar rannsóknir meira en sjálfsagðar.
Enginn hefur sagt betur frá útgáfuraunum Laxness erlendis á þessum árum en Laxness sjálfur eins og lesa má í bókinni Skáldatími frá árinu 1963. Á bls. 217 segir Laxness að sér hafi árið 1946 verið boðið að hitta fyrirsvarsmann sænska forlagsins Bonniers til að fá enn einu sinni að hlusta á að Bonniers ætlaði ekki að gefa út fleiri bækur Laxness. Skáldið skrifaði hjá sér þessa setningu eftir Bonniers-manninum: „Alt sem íslenskt er, jafnvel eitt saman nafn Íslands, vekur hroll hjá sænskum almenningi.“ Laxness undraðist þetta enda hlyti fulltrúi Bonniers að vita „um þáverandi stöðu Sjálfstæðs fólks á bókamarkaði heimsins. Bókin var ekki ónýtari verslunarvara en svo að þá um sumarið var hún metsölubók í Bandaríkjunum útgefin af Knopf í New York, og hafði meðal annars verið tekin til handargagns af stærsta bókaklúbbi Bandaríkjanna, The Book of the Month Club, en þeir dreifa kjörbókum sínum í eintakafjölda sem skiftir hundruðum þúsunda.“
Útgáfusaga Sjálfstæðs fólks í Sovétríkjunum er forvitnileg en í henni hófst nýr kafli eftir dauða Stalíns 1953. Hálfu ári eftir brotthvarf einræðisherrans var bókin loks gefin út í Rússlandi. Í Skáldatíma segir Laxness á bls. 224:
„Hún var prentuð fyrst í þrjátíu þúsund eintökum, en skömmu síðar endurprentuð í enn stærra upplagi og loks enn á ný í hundrað þúsund eintökum í hitteðfyrra, auk þess sem mér telst til að hún hafi verið gefin út á einum fimm öðrum túngum innan Ráðstjórnarríkjanna, stundum í allstórum eintakafjölda, þarámeðal þrettánþúsund og fimmhundruð eintökum á úkraínsku, svo Ráðstjórnarríkin munu nú vera það land sem hefur komist næst Bandaríkjunum um eintakafjölda í dreifingu þessarar íslensku bókar.“
Þegar Halldór Laxness ræðir árið 1963 útgáfu eigin verka erlendis og sölu Sjálfstæðs fólks í Bandaríkjunum nefnir hann hvergi að íslensk stjórnvöld hafi lagt stein í götu hans eða útgáfu bóka hans. Markaðslögmálin og vandi við að þýða bækur Laxness stjórnuðu ákvörðunum útgefenda. Enginn Trimble breytir orðum Laxness sjálfs.
Af Skáldatíma má ráða að Halldór Laxness hafi verið einstaklega ánægður með þýðinguna á Sjálfstæðu fólki á ensku. Hann segir á bls. 213 að þýðingin sé „með meirum ágætum en flestar þýðingar sem gerðar hafa verið á mínum bókum í nokkru landi og hefur af dómbærum mönnum í Einglandi verið talin meðal snildarverka í enskum þýðingabókmentum fyr og síðar“.
Örlögum þýðandans, harðgáfaða, enska háskólamannsins Thompsons, lýsir Laxness á grátbroslegan hátt og segir að hann hafi aldrei mátt „framar bók sjá“ eftir þýðinguna og þess í stað keypt sér „svuntu skrubbu og skolpfötu“ og tekið til við að „þvo stigana í hóteli nokkru í fimta flokki í Lundúnaborg“.
Dr. Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir ætti að fara í frumheimildirnar til að hafa það sem sannara reynist, vaki það á annað borð fyrir henni.