Orðaforði ný-stjórnmála
Morgunblaðið, laugardagur, 13. mars 2021
Í umræðum um þjóðfélagsmál á íslensku er óhjákvæmilegt að huga að nýyrðasmíð, einkum úr ensku vegna þess hve umræður hér taka mikið mið af því sem gerist í Bandaríkjunum og Bretlandi.
Oft ber woke culture á góma. Hugtakið á uppruna í Bandaríkjunum og lýsir næmri tilfinningu fyrir málum sem snerta félagslegt réttlæti eða kynþáttaréttlæti. Tilfinningin brýst oft út með aðfinnslum eða kvörtunum og hefur orðið volmenning verið notað á íslensku til að lýsa fyrirbærinu. Þeir sem áður báru harm sinn í hljóði hrópa nú á torgum til að draga að sér athygli.
Woke culture er íslenskað með orðinu volmenningu – í stað þess að bera harm sinn í hljóði er hrópað á torgum. Spruning hvort íslenska eigi upphrópunina: I am woke! með orðunum: Ég væli!
Með hugtakinu cancel culture (eða call-out culture) er lýst útlegðardómi, einhverjum er þröngvað úr félagsskap eða starfsstétt, í netsamskiptum, á samfélagsmiðli eða í hefðbundnum samskiptum manna. Þessi neikvæða afstaða til einstaklings birtist oft í umræðum um málfrelsi og ritskoðun.
Orðið slaufunarmenning hefur verið notað á íslensku um cancel culture . Þá hefur orðið afturköllunarfár einnig verið notað. Spurning er hvort ekki sé einfaldast að tala um útskúfun eða útlegð þegar rætt er um einstakling.
Í þessu sambandi er einnig rétt að nefna identity politics , samsemdarstjórnmál, sem setja mikinn svip á stjórnmál þar sem frambjóðendur höfða til sérstakra hópa: blökkumanna, spænskumælandi eða gyðinga. Bent var á að Donald Trump hefði tekist að brjóta upp hefðbundin samsemdarstjórnmál í Bandaríkjunum með því að gera efnahagsmál og eigin afkomu að höfuðkosningamáli. Talsmenn samsemdarstjórnmála hafa gjarnan horn í síðu gamalgróinna pólitískra deilumála um hagvöxt, atvinnulíf, kaup og kjör.
Í skjóli einstefnu vinstrisinna í bandarísku háskólasamfélagi hefur róttækum aðgerðarsinnum meðal kennara og nemenda liðist að ganga á frelsi minnihlutahópa íhaldsmanna eða femínista sem skilgreina á konur með vísan til líffræði (þessum femínistum er hafnað sem gender-critical eða kyn-gagnrýnum). Aðgerðir róttæklinganna eru rökstuddar með kröfu um að þeir fái að njóta tilfinningalegs öryggis eða félagslegs réttlætis.
Eric Kaufmann, prófessor í stjórnmálafræði við University of London, hefur rannsakað afstöðu kennara og nemenda í háskólasamfélaginu á sviðum sem snerta hugtökin sem hér hafa verið nefnd. Hann birti á dögunum grein í The Wall Street Journal um hnignun akademísks frelsis.
Kaufmann segir merkin um pólitíska mismunun augljós. Um 40% bandarískra háskólamanna gáfu í fyrrasumar til kynna að þeir mundu ekki ráða yfirlýstan stuðningsmann Donalds Trumps í starf. Í Kanada er þetta hlutfall 45% gegn Trumpistum. Í Bretlandi mundi einn af hverjum þremur háskólamönnum ekki ráða stuðningsmann úrsagnar Bretlands úr ESB, brexit-sinna, til starfa.
Milli fimmtungs og helmings háskólamanna og meistaranema finnst í lagi að mismuna gegn hægrisinnuðum styrkumsóknum, framlögðum greinum til birtingar og við framgangsákvarðanir. Í fjögurra manna hæfnisnefnd eða ritrýnihópi þýðir þetta í raun að íhaldsmaður nýtur ekki jafnréttis.
Aðeins 28% bandarískra háskólamanna segja að þeim sé ekki misboðið með því að snæða hádegisverð með kyn-gagnrýnum fræðimanni, fleiri, eða 41%, treysta sér hins vegar til að sitja til borðs með kjósanda Trumps úr hópi samstarfsmanna.
Allt að 70% íhaldssamra bandarískra háskólamanna segjast beita sig sjálfsritskoðun við kennslu, rannsóknir og í fræðilegum umræðum. Þeir forðast að spyrja spurninga sem ganga gegn vinstri viðhorfum af ótta við að stofna starfi sínu í hættu. Þessi andi ríkir einnig meðal íhaldsmanna eða miðjumanna í hópi námsmanna sem hefur síðan áhrif á hverjir fara í meistaranám og þaðan í kennarastöður.
Andstaða við þessa þróun vex, að minnsta kosti utan háskólasamfélaganna. Nýlega sagði frá því að Nigel Farage sem barðist manna mest og lengst gegn aðild Breta að ESB hafi slíðrað Brexit-sverðið. Hann ætlar þó ekki að setjast í helgan stein heldur að helga krafta sína baráttu í tveimur málaflokkum: (1) gegn óeðlilega miklum áhrifum kínverska kommúnistaflokksins á daglegt líf Breta og (2) gegn því sem hann kallar woke agenda og lýsir sér sem innrætingu allt frá leikskóla til háskólagráðu sem miði að því að túlka söguna á nýjan, óverðugan hátt. Hann segir styrk sinn á samfélagsmiðlum umtalsverðan og honum ætli hann að beita til að hafa áhrif á umræðurnar, þeim ætli hann að breyta. Hann geti gert það án framboðs í kosningum.
Dæmin um tilraunir til að útskúfa mönnum vegna skoðana þeirra, einkum upploginna, eru allt í kringum okkur. Þær setja vaxandi svip á þjóðfélagsumræður hér og annars staðar.
Jóni Steinari Gunnlaugssyni, hrl., fyrrverandi hæstaréttardómara, voru hiklaust gerðar upp skoðanir eftir að frétt birtist um að dómsmálaráðherra hefði leitað til hans sem ráðgjafa um réttarfarsleg málefni. Tvær vinstrisinnaðar konur á þingi vildu útskúfa honum.
Einar Kárason rithöfundur lenti í hremmingum þegar hann lýsti undrun yfir þætti á rás 1 þar sem sagt var frá útskúfun rithöfundarins J. K. Rowling. Einar sagði:
„Það var núna áðan í Lestinni á Rás 1 verið að tala, af velþóknun heyrðist mér, um baráttu fyrir „slaufun“ á verkum J.K. Rowling (höf. Harry Potter), vegna „haturs“ hennar og „herferðar“ gegn transfólki. Mig minnir að þetta byggist á því að hún hafi sagst aðspurð telja að kynin væru bara tvö. Getur verið að heimurinn sé orðinn svona galinn?“
Ekki nema von að Einar spyrji.