Stjórnmálaátök vegna banka
Morgunblaðið, laugardagur, 23. mars 2024
Rekstur banka hefur reynt á íslenska stjórnmálamenn. Á árum áður voru fulltrúar stjórnmálaflokkanna inni á gafli í bönkunum. Eftir að fjármálafyrirtæki komust í hendur einkaaðila uxu bankarnir stjórnmálamönnum yfir höfuð og hrundu síðan þegar þeir nutu ekki lengur lánstrausts í útlöndum. Stjórnmálamenn tóku við rústum bankanna haustið 2008 og samþykktu neyðarlög til að koma undir þá fótunum að nýju. Það tókst vel.
Eina hreina vinstristjórn lýðveldisins (2009-2013) beitti sér fyrir setningu laga um Bankasýslu ríkisins sem skyldi tryggja „armslengd“ milli ríkisbanka og stjórnmálamanna.
Í upphafi greinargerðar með frumvarpinu um bankasýsluna frá júní 2009 segir að vegna hremminganna á fjármálamarkaði eigi ríkið eignarhluti í flestum stærstu fjármálafyrirtækjum landsins. Það verði að vera trúverðugur eigandi fyrirtækjanna og hlutverk þess hafið yfir vafa um pólitísk afskipti af daglegum ákvörðunum þeirra. Bankasýslunni er falið að rækja eigendahlutverkið af kostgæfni.
Bankasýslan átti einnig að undirbúa og vinna tillögur um sölu á eignarhlutum ríkisins í fjármálafyrirtækjum og gera tillögur til fjármálaráðherra um hvort og hvenær fýsilegt væri að bjóða tiltekna eignarhluti til sölu á almennum markaði. Stofnunin skyldi hafa lokið störfum eigi síðar en fimm árum frá því að hún væri sett á fót, sem var árið 2010, og yrði hún þá lögð niður.
Árið 2018 hafði bankasýslan enn með höndum umsýslu með öllum eignarhlutum í Íslandsbanka og 98,2% eignarhluta ríkisins í Landsbankanum, auk 49,5% stofnfjár Sparisjóðs Austurlands hf. Myndaðist þá víðtæk sátt á alþingi um að setja bráðabirgðaákvæði við bankasýslulögin þess efnis að stofnunin yrði lögð niður þegar verkefnum hennar lyki.
Frá 2018 hefur bankasýslan tvisvar komið að sölu á hlutum ríkisins í Íslandsbanka. Nú liggur fyrir frumvarp um sölu á frekari hlut ríkisins í bankanum án milligöngu bankasýslunnar. Á hún framvegis aðeins að fara með eignarhluta ríkisins í fjármálafyrirtækjum þar til hún verður lögð niður með lögum.
Þessi saga bankasýslunnar sýnir fyrst og fremst skort á pólitískri samstöðu um sölu bankanna frá endurreisn þeirra. Steingrímur J. Sigfússon, þáv. formaður VG og fjármálaráðherra, flutti frumvarpið um bankasýsluna 2009 og fimm ára regluna. Nú má Katrín Jakobsdóttir, formaður VG og forsætisráðherra, ekki heyra á sölu Landsbankans minnst.
Í hvert skipti sem stigin eru skref til að minnka eignarhlut ríkisins í fjármálafyrirtækjum hefur orðið pólitískur jarðskjálfti. Einhverjir sjá sér þá hag af því að ala á tortryggni, einkum í garð fjármálaráðherra. Honum ber þó að halda sig víðs fjarri viðskiptunum samkvæmt lögunum um bankasýsluna. Túlkun á því er hins vegar ekki einföld eins og birtist óvænt í áliti umboðsmanns alþingis vegna sölu á hlut í Íslandsbanka í mars 2022.
Þá var Íslandsbanka falið að framkvæma útboð bankasýslunnar og selja 22,5% eignarhluta ríkisins í bankanum. Fór það í handaskolum hjá bankanum sem valdi þann kost að þiggja sáttarboð fjármálaeftirlitsins og greiða 1.160 milljóna króna í sekt vegna þess hve illa var að verki var staðið.
Að fengnu áliti umboðsmanns alþingis ákvað fjármálaráðherra að víkja til hliðar og taka við embætti utanríkisráðherra.
Nú er svo komið að bankastjóri Landsbankans lítur ekki lengur á bankann sem ríkisbanka. Hann megi fara sínu fram hvað sem líði eigendastefnu ríkisins. Þetta kom fram í umræðum í vikunni vegna kaupa Landsbankans á TM tryggingum af Kviku banka fyrir tæpa 29 milljarða króna í reiðufé eins og segir í kaupsamningi aðila sem sagt var frá sunnudaginn 17. mars.
Afstaða Þórdísar Kolbrúnar Reykfjörð Gylfadóttur fjármála- og efnahagsráðherra varðandi hugsanleg kaup ríkisbanka á tryggingarfélagi lá fyrir opinberlega 2. febrúar 2024. Þá svaraði hún spurningu í hlaðvarpi Þjóðmála um þann möguleika að Landsbankinn festi kaup á TM sem væri í söluferli hjá Kviku banka. Fjórir aðilar höfðu fengið gögn og voru þátttakendur í söluferlinu. Landsbankinn var sagður einn af þeim aðilum. Ráðherrann svaraði:
„Ef þú ert að spyrja mig hvað mér finnst um að stórt tryggingafyrirtæki í einkaeigu verði ríkisfyrirtæki, þá veit ég alveg að þú veist svarið við því hvað mér finnst um það.“
Í bréfi bankasýslunnar til ráðherra nú 18. mars kemur fram að þessi yfirlýsing ráðherrans fór ekki fram hjá stjórn bankasýslunnar sem bókaði á fundi 8. febrúar „að ráðherra hugnaðist ekki að Landsbankinn kaupi TM“. Vegna þessarar afstöðu ráðherrans taldi bankasýslan jafnframt „einsýnt að ekki yrði af viðskiptunum af hálfu Landsbankans“.
Sama dag gaf stjórn bankasýslunnar Landsbankanum sjö daga frest til að lýsa aðdraganda tilboðs bankans í TM, framvindu málsins og ákvarðanatöku, forsendum og rökum viðskiptanna, skyldum Landsbankans gagnvart bankasýslunni samkvæmt samningi aðila frá desember 2010 og ákvæðum eigendastefnu ríkisins.
Nýr kafli í sögu ríkisbanka er í mótun. Því miður minnir hann á aðdraganda hrunsins þegar stjórnendur bankanna töldu sig færa um að bjóða stjórnvöldum birginn og stýra landinu. Eftir hrunið var kvartað undan því að eftirlit hefði ekki verið nóg og að stjórnmálamenn hefðu ekki beitt bankastjóra nægum aga.
Þá var glímt við fjármálamenn í einkafyrirtækjum sem nefndir voru útrásarvíkingar í lofræðum á æðstu stöðum. Nú er eftirlitsumgjörðin allt önnur eins og eignarhaldið. Stjórnmálaerfiði vegna bankafurstanna lýkur aldrei.